Historija Bošnjaka u doba Osmanlija
Postano: pet sij 16, 2015 9:55 am
Historičari su dugo raspravljali o fenomenu masovnog prelaska na islam kod Bošnjaka dolaskom Osmanlijske carevine. Ne postoji jednostavan odgovor na ovo pitanje, a u uzroci su kompleksni i brojni. Jedna važna činjenica je ta da Osmanlije nisu kao vladari prisiljavali niti aktivno pozivali domaće stanovništvo da pređu na islam (bilo je potrebno mnogo generacija da Bosna postane dominantno muslimanska, a očuvanje slavenskih običaja svjedoči o tome).
Osmanlijska carevina je u to vrijeme bila fokusirana na vojnu ekspanziju nezavisno od religije, a glavna podjela u društvu nije bila između muslimana i nevjernika, nego između vojno-administrativne klase (Osmanlija) i kmetstva (raje), a nijedna od dvije pomenute grupacije nije bila protiv bilo koje specifične vjere.
Iako je država najzad stekla islamske karakteristike, u to vrijeme muslimani su počeli da sačinjavaju veliku većinu bosanskog stanovništva. Osmansko osvajanje Bosne bilo je značajno i zbog toga, što je za razliku od drugih oblasti koje su došle pod osmansku kontrolu, Bosna zadržala svoj položaj kao poseban entitet od samog početka (prvo kao sandžak, a onda kao provincija ejalet). Osmanlije su ubrzo poslije osvajanja uveli svoj feudalni sistem u Bosni, tako da je imovina dodjeljivana muškarcima spahijama, koji su zauzvrat bili obavezni da se priključe vojnoj službi u vrijeme rata. Na početku osmanskog perioda, imovina je obično, ali ne i isključivo bila dodjeljivana muslimanima, ali kasnije samo muslimanima. U Bosni su dodijeljena imanja vremenom postala nasljedna, tako da su većina vlasnika imanja, pri kraju osmanskog perioda bili muslimani, a većina kršćana su bili seljaci ili kmetovi.
Vjerovatno je najznačajniji razlog za širenje islama u ovom području bilo i vrlo slabo prisustvo crkve u Bosni u to vrijeme. Staro rivalstvo između Rimokatoličke i Crkve bosanske (zajedno sa Pravoslavnom crkvom u pojedinim oblastima) doprinijelo je i vrlo slaboj i neorganizovanoj vjerskoj strukturi u velikom dijelu Bosne. Za većinu Bošnjana, religija je bila kombinacija tradicije i sujevjerja. U poređenju sa dobro finansiranim i organizovanim institucijama svojih susjeda, za Bošnjane je bilo relativno lahko da sa svog narodnog kršćanstva pređu na islam. Značajno je i to da je jedini drugi evropski region pod osmanskom vlašću, gdje je veliki dio stanovništva primio islam bila Albanija, također mjesto rivalstva kršćanskih pravaca.
Islam je prihvaćen kako među bosanskim plemstvom koje je željelo zadržati svoja stara prava i posjede, tako i među običnim stanovništvom. Razlozi masovnog prelaska na islam su višestruki i ne mogu se generalizovati. Prema nekim izvorima, značajan faktor su odigrale sličnosti ranije dominantne religije u Bosni, Crkve bosanske sa islamom (molitva pet puta na dan, post, neprihvatanje krsta, skromne bogomolje, zabrana ikona itd.). Neki izvori pominju povlastice koje je imala islamska raja u odnosu na kršćansku. Treći izvori sugerišu da je islam prihvaćen kao rekacija na brojne ranije pokušaje pokrštavanja bosanskih heretika, te krstaške ratove koji su imali za cilj uništenje Crkve bosanske. Pred sami dolazak Osmanlija u Bosnu, posljednji bosanski kralj, Stjepan Tomašević se zarekao Papi da će istrijebiti herezu u Bosni, što je dovelo do većeg straha među stanovništvom. Istina o fenomenu masovnog prelaska na islam u Bosni se vjerovatno krije u činjenici da je prelazak na vjeru individualan čin uzrokovan brojnim razlozima i odlukama.
Također je važan bio i rast urbanih centara, od kojih je ogromna većina bila muslimanska. Gradovi koji su osnovani u to vrijeme, kao što su Sarajevo i Mostar, brzo su se razvijali sa posebnim, islamskim karakterom i unaprijeđenim životnim standardom. Stoga je razumljivo da bi mnogi kršćani u zabačenim seoskim područjima prešli na islam, da bi postali dio izvanrednih uslova u takvim mjestima. Štaviše, robovi koji su prešli na islam, mogli su moliti za svoju slobodu, pa su mnogi kršćani, zarobljeni tokom ratova s Habsburškom monarhijom, Mađarskom i Mletačkom republikom, prešli na islam, da bi osigurali svoje oslobođenje. Mnogi su se od ovih novooslobođenih obraćenika naselili u rastućim gradovima, doprinoseći još više njihovom rastu i razvoju.
Po nekim tumačenjima, veća prava koja su data muslimanima u Osmanskom carstvu motivisala su kršćane da pređu na islam. Međutim, mjera do koje su muslimani bili privilegovani, često je bivala precijenjena. Osnovna diskriminacija s kojom su se suočavali nemuslimani, bila je zakonske prirode, jer kršćanima i Jevrejima nije bilo dozvoljeno da učestvuju u parnicama ili svjedoče protiv muslimana na sudu. Bilo je također i pravila o ponašanju koja su im nametnuta, ali je bilo i mnogih na koje se ova pravila nisu odnosila. Iako je značajna bila činjenica da su kršćanski i jevrejski podanici sultanu plaćali glavarinu (lični porez na glavu) od koje su muslimani bili izuzeti, ovi posljednji su se suočili sa vjerskim porezom, zekatom, dok su katolici davali donacije svojoj crkvi samo na dobrovoljnoj osnovi. Tretman nemuslimana u muslimanskoj državi je bio neuporedivo bolji nego tretman prema nekršćanima u Evropi (inkvizicija, protjerivanje itd.), pa čak i tretman prema kršćanima različitog učenja (sukob na relaciji katolici-protestanti, katolici-pravoslavci itd.).
Neki kršćani postali su muslimani kroz sistem devširme, kada su muška djeca skupljana u Osmanskom carstvu, a onda bivala poslata u Istanbul da pređu na islam i da se obuče kao Janičari, sluge sultana ili osmanskih zvaničnika. Jedan posmatrač je u 16. vijeku čak naveo da je sultan smatrao da su Bošnjaci: najbolji, najpobožniji i najodaniji ljudi, i da su mnogo krupniji,zgodniji i sposobniji, nego drugi muslimanski narodi. Iako sistem devširme vjerovatno i nije značajno uticao na demografiju Bosne, čvrsto je uspostavio slavenski element i bosanski jezik u istanbulskoj administraciji i obezbijedio Bosni lokalne bošnjačke upravnike od 1488. pa nadalje.
17. vijek donio je velike poraze i vojna pomjeranja na zapadnim granicama Osmanskog carstva. Bosna je postala ekonomski i vojno iscrpljena velikim ratovima koji su se javljali svakih par decenija. Za Bosnu i Bošnjake, najkritičniji sukob od svih bio je Veliki turski rat. Na svom samom početku, sredinom 1680-ih, Habsburgovci su osvojili gotovo cijelu osmansku Mađarsku, progoneći desetine hiljada muslimana koji su preplavile Bosnu. Sličan scenario se odigrao i kada su Habsburgovci osvojili Liku i Slavoniju. Hiljade muslimana iz ovih dijelova pobjeglo je prema istoku u Bosanski pašaluk, dok su oni koji su ostali, prisilno primili katoličku vjeru. Procjenjuje se da je u tom periodu više od sto hiljada muslimana istjerano iz pograničnih područja i naselilo se u Bosni. Mnogi su sa sobom donijeli i novi osjećaj odbojnosti prema kršćanstvu.
Osmanlijski vojni porazi nastavili su se i u sljedećoj deceniji. 1697. godine, habsburški princ Eugen Savojski izveo je izuzetno uspješan napad duž granice koji je kulminirao paljenjem Sarajeva. Veliki turski rat se konačno završio sporazumom u Sremskim Karlovcima, 1699. godine. Međutim, kasnih 1710-ih izbio je još jedan rat između Osmanlija i Habsburško-mletačkog saveza. Okončan je sporazumom u Požarevcu 1718. godine, ali sa dolaskom još jednog talasa muslimanskih izbjeglica koje su našle utočište u Bosni.
Ovi događaji su izazvali nemir među Bošnjacima. Osjećanje nezadovoljstva je bilo pojačano ratom i uvećanim porezima. Kao posljedica, dolazi da pobuna bošnjačkog naroda u Hercegovini 1727, 1728, 1729 i 1732 godine. Velika epidemija koja je rezultirala hiljadama mrtvih početkom 1730-ih samo je doprinijela općem haosu. 1736. godine, u namjeri da iskoriste ovakvo stanje, Habsburgovci su prekršili sporazum iz Požarevca i prešli granicu na rijeci Savi. U jednom od najznačajnijih događaja za bošnjačku historiju, lokalno bošnjačko plemstvo organizovalo je odbranu i kontranapad, potpuno nezavisno od nedjelotvornih carskih zvaničnika. 4. augusta u bici za Banju Luku, brojčano inferiornije bošnjačke snage nagnale su u bijeg habsburšku armiju i vratili ih u Slavoniju.
Tradicionalno, osmanska uprava je klasifikovala podanike Carstva ne po etničkoj pripadnosti, već po vjeroispovijesti. Tokom 19. vijeka, počela se buditi savremena nacionalna svijest među južnim Slavenima. Neki historičari sada smatraju da je upravo to bio period kada su Bošnjanci katoličke vjere sve više počeli sebe smatrati Hrvatima, a Bošnjaci pravoslavne vjere, Srbima pod uticajem susjednih zemalja. Počeci bošnjačke nacionalne svijesti u savremenom poimanju nacije, također su se potvrdili krajem 19. i početkom 20. vijeka kao reakcija na otvorenu aktivnost srpskih i hrvatskih nacionalista iz Srbije i Hrvatske koji su otvoreno nastojali ugraditi nacionalnu svijest kod lokalnog katoličkog i pravoslavnog stanovništva, koje se još uvijek vezalo za bošnjački narodni identitet. Rani bošnjački nacionalisti počeli su da naglašavaju svoj različit nacionalni identitet u odnosu na oba svoja susjeda, pravoslavce i katolike, ali i u odnosu na druge muslimanske narode u Carstvu.
Kao i bosanski nacionalni identitet općenito, bošnjacki nacionalni identitet se uglavnom zasniva na osjećanju pripadnosti domovini Bosni, a potom islamskom kulturnom krugu, za razliku od jezičkih i/ili fizičkih razlika u odnosu na svoje susjede. U tom svjetlu najraniji temelji modernog bošnjačkog nacionalnog razvitka mogu se naći poprilično rano, još početkom 18. vijeka, kada su se autohtoni bosanski muslimani često borili protiv neprijatelja Carstva odnosno neprijatelja Bosanskog pašaluka, domovine Bosne, potpuno sami (npr. bitka za Banju Luku, gdje je gradski garnizon bio sastavljen samo od Bošnjaka). Na vrhuncu tadašnje kulturne posebnosti, tokom prve polovine 19. vijeka, viša bošnjačka klasa i intelektualci su već propagirali ono što se može smatrati ranim bošnjačkim nacionalizmom, putem pisanja i politike, a sve će to kasnije voditi u bošnjački preporod, krajem 19. i početkom 20. vijeka, koji će biti prepoznatljiv u liku i djelu Safvet-bega Bašagića.
Osmanlijska carevina je u to vrijeme bila fokusirana na vojnu ekspanziju nezavisno od religije, a glavna podjela u društvu nije bila između muslimana i nevjernika, nego između vojno-administrativne klase (Osmanlija) i kmetstva (raje), a nijedna od dvije pomenute grupacije nije bila protiv bilo koje specifične vjere.
Iako je država najzad stekla islamske karakteristike, u to vrijeme muslimani su počeli da sačinjavaju veliku većinu bosanskog stanovništva. Osmansko osvajanje Bosne bilo je značajno i zbog toga, što je za razliku od drugih oblasti koje su došle pod osmansku kontrolu, Bosna zadržala svoj položaj kao poseban entitet od samog početka (prvo kao sandžak, a onda kao provincija ejalet). Osmanlije su ubrzo poslije osvajanja uveli svoj feudalni sistem u Bosni, tako da je imovina dodjeljivana muškarcima spahijama, koji su zauzvrat bili obavezni da se priključe vojnoj službi u vrijeme rata. Na početku osmanskog perioda, imovina je obično, ali ne i isključivo bila dodjeljivana muslimanima, ali kasnije samo muslimanima. U Bosni su dodijeljena imanja vremenom postala nasljedna, tako da su većina vlasnika imanja, pri kraju osmanskog perioda bili muslimani, a većina kršćana su bili seljaci ili kmetovi.
Vjerovatno je najznačajniji razlog za širenje islama u ovom području bilo i vrlo slabo prisustvo crkve u Bosni u to vrijeme. Staro rivalstvo između Rimokatoličke i Crkve bosanske (zajedno sa Pravoslavnom crkvom u pojedinim oblastima) doprinijelo je i vrlo slaboj i neorganizovanoj vjerskoj strukturi u velikom dijelu Bosne. Za većinu Bošnjana, religija je bila kombinacija tradicije i sujevjerja. U poređenju sa dobro finansiranim i organizovanim institucijama svojih susjeda, za Bošnjane je bilo relativno lahko da sa svog narodnog kršćanstva pređu na islam. Značajno je i to da je jedini drugi evropski region pod osmanskom vlašću, gdje je veliki dio stanovništva primio islam bila Albanija, također mjesto rivalstva kršćanskih pravaca.
Islam je prihvaćen kako među bosanskim plemstvom koje je željelo zadržati svoja stara prava i posjede, tako i među običnim stanovništvom. Razlozi masovnog prelaska na islam su višestruki i ne mogu se generalizovati. Prema nekim izvorima, značajan faktor su odigrale sličnosti ranije dominantne religije u Bosni, Crkve bosanske sa islamom (molitva pet puta na dan, post, neprihvatanje krsta, skromne bogomolje, zabrana ikona itd.). Neki izvori pominju povlastice koje je imala islamska raja u odnosu na kršćansku. Treći izvori sugerišu da je islam prihvaćen kao rekacija na brojne ranije pokušaje pokrštavanja bosanskih heretika, te krstaške ratove koji su imali za cilj uništenje Crkve bosanske. Pred sami dolazak Osmanlija u Bosnu, posljednji bosanski kralj, Stjepan Tomašević se zarekao Papi da će istrijebiti herezu u Bosni, što je dovelo do većeg straha među stanovništvom. Istina o fenomenu masovnog prelaska na islam u Bosni se vjerovatno krije u činjenici da je prelazak na vjeru individualan čin uzrokovan brojnim razlozima i odlukama.
Također je važan bio i rast urbanih centara, od kojih je ogromna većina bila muslimanska. Gradovi koji su osnovani u to vrijeme, kao što su Sarajevo i Mostar, brzo su se razvijali sa posebnim, islamskim karakterom i unaprijeđenim životnim standardom. Stoga je razumljivo da bi mnogi kršćani u zabačenim seoskim područjima prešli na islam, da bi postali dio izvanrednih uslova u takvim mjestima. Štaviše, robovi koji su prešli na islam, mogli su moliti za svoju slobodu, pa su mnogi kršćani, zarobljeni tokom ratova s Habsburškom monarhijom, Mađarskom i Mletačkom republikom, prešli na islam, da bi osigurali svoje oslobođenje. Mnogi su se od ovih novooslobođenih obraćenika naselili u rastućim gradovima, doprinoseći još više njihovom rastu i razvoju.
Po nekim tumačenjima, veća prava koja su data muslimanima u Osmanskom carstvu motivisala su kršćane da pređu na islam. Međutim, mjera do koje su muslimani bili privilegovani, često je bivala precijenjena. Osnovna diskriminacija s kojom su se suočavali nemuslimani, bila je zakonske prirode, jer kršćanima i Jevrejima nije bilo dozvoljeno da učestvuju u parnicama ili svjedoče protiv muslimana na sudu. Bilo je također i pravila o ponašanju koja su im nametnuta, ali je bilo i mnogih na koje se ova pravila nisu odnosila. Iako je značajna bila činjenica da su kršćanski i jevrejski podanici sultanu plaćali glavarinu (lični porez na glavu) od koje su muslimani bili izuzeti, ovi posljednji su se suočili sa vjerskim porezom, zekatom, dok su katolici davali donacije svojoj crkvi samo na dobrovoljnoj osnovi. Tretman nemuslimana u muslimanskoj državi je bio neuporedivo bolji nego tretman prema nekršćanima u Evropi (inkvizicija, protjerivanje itd.), pa čak i tretman prema kršćanima različitog učenja (sukob na relaciji katolici-protestanti, katolici-pravoslavci itd.).
Neki kršćani postali su muslimani kroz sistem devširme, kada su muška djeca skupljana u Osmanskom carstvu, a onda bivala poslata u Istanbul da pređu na islam i da se obuče kao Janičari, sluge sultana ili osmanskih zvaničnika. Jedan posmatrač je u 16. vijeku čak naveo da je sultan smatrao da su Bošnjaci: najbolji, najpobožniji i najodaniji ljudi, i da su mnogo krupniji,zgodniji i sposobniji, nego drugi muslimanski narodi. Iako sistem devširme vjerovatno i nije značajno uticao na demografiju Bosne, čvrsto je uspostavio slavenski element i bosanski jezik u istanbulskoj administraciji i obezbijedio Bosni lokalne bošnjačke upravnike od 1488. pa nadalje.
17. vijek donio je velike poraze i vojna pomjeranja na zapadnim granicama Osmanskog carstva. Bosna je postala ekonomski i vojno iscrpljena velikim ratovima koji su se javljali svakih par decenija. Za Bosnu i Bošnjake, najkritičniji sukob od svih bio je Veliki turski rat. Na svom samom početku, sredinom 1680-ih, Habsburgovci su osvojili gotovo cijelu osmansku Mađarsku, progoneći desetine hiljada muslimana koji su preplavile Bosnu. Sličan scenario se odigrao i kada su Habsburgovci osvojili Liku i Slavoniju. Hiljade muslimana iz ovih dijelova pobjeglo je prema istoku u Bosanski pašaluk, dok su oni koji su ostali, prisilno primili katoličku vjeru. Procjenjuje se da je u tom periodu više od sto hiljada muslimana istjerano iz pograničnih područja i naselilo se u Bosni. Mnogi su sa sobom donijeli i novi osjećaj odbojnosti prema kršćanstvu.
Osmanlijski vojni porazi nastavili su se i u sljedećoj deceniji. 1697. godine, habsburški princ Eugen Savojski izveo je izuzetno uspješan napad duž granice koji je kulminirao paljenjem Sarajeva. Veliki turski rat se konačno završio sporazumom u Sremskim Karlovcima, 1699. godine. Međutim, kasnih 1710-ih izbio je još jedan rat između Osmanlija i Habsburško-mletačkog saveza. Okončan je sporazumom u Požarevcu 1718. godine, ali sa dolaskom još jednog talasa muslimanskih izbjeglica koje su našle utočište u Bosni.
Ovi događaji su izazvali nemir među Bošnjacima. Osjećanje nezadovoljstva je bilo pojačano ratom i uvećanim porezima. Kao posljedica, dolazi da pobuna bošnjačkog naroda u Hercegovini 1727, 1728, 1729 i 1732 godine. Velika epidemija koja je rezultirala hiljadama mrtvih početkom 1730-ih samo je doprinijela općem haosu. 1736. godine, u namjeri da iskoriste ovakvo stanje, Habsburgovci su prekršili sporazum iz Požarevca i prešli granicu na rijeci Savi. U jednom od najznačajnijih događaja za bošnjačku historiju, lokalno bošnjačko plemstvo organizovalo je odbranu i kontranapad, potpuno nezavisno od nedjelotvornih carskih zvaničnika. 4. augusta u bici za Banju Luku, brojčano inferiornije bošnjačke snage nagnale su u bijeg habsburšku armiju i vratili ih u Slavoniju.
Tradicionalno, osmanska uprava je klasifikovala podanike Carstva ne po etničkoj pripadnosti, već po vjeroispovijesti. Tokom 19. vijeka, počela se buditi savremena nacionalna svijest među južnim Slavenima. Neki historičari sada smatraju da je upravo to bio period kada su Bošnjanci katoličke vjere sve više počeli sebe smatrati Hrvatima, a Bošnjaci pravoslavne vjere, Srbima pod uticajem susjednih zemalja. Počeci bošnjačke nacionalne svijesti u savremenom poimanju nacije, također su se potvrdili krajem 19. i početkom 20. vijeka kao reakcija na otvorenu aktivnost srpskih i hrvatskih nacionalista iz Srbije i Hrvatske koji su otvoreno nastojali ugraditi nacionalnu svijest kod lokalnog katoličkog i pravoslavnog stanovništva, koje se još uvijek vezalo za bošnjački narodni identitet. Rani bošnjački nacionalisti počeli su da naglašavaju svoj različit nacionalni identitet u odnosu na oba svoja susjeda, pravoslavce i katolike, ali i u odnosu na druge muslimanske narode u Carstvu.
Kao i bosanski nacionalni identitet općenito, bošnjacki nacionalni identitet se uglavnom zasniva na osjećanju pripadnosti domovini Bosni, a potom islamskom kulturnom krugu, za razliku od jezičkih i/ili fizičkih razlika u odnosu na svoje susjede. U tom svjetlu najraniji temelji modernog bošnjačkog nacionalnog razvitka mogu se naći poprilično rano, još početkom 18. vijeka, kada su se autohtoni bosanski muslimani često borili protiv neprijatelja Carstva odnosno neprijatelja Bosanskog pašaluka, domovine Bosne, potpuno sami (npr. bitka za Banju Luku, gdje je gradski garnizon bio sastavljen samo od Bošnjaka). Na vrhuncu tadašnje kulturne posebnosti, tokom prve polovine 19. vijeka, viša bošnjačka klasa i intelektualci su već propagirali ono što se može smatrati ranim bošnjačkim nacionalizmom, putem pisanja i politike, a sve će to kasnije voditi u bošnjački preporod, krajem 19. i početkom 20. vijeka, koji će biti prepoznatljiv u liku i djelu Safvet-bega Bašagića.
